Xa quê hương bao nhiêu năm, người Hà Nội thuở ấy vẫn nhớ gánh hàng hoa cúng những ngày Rằm, mồng Một đi ngang cửa với câu mời quen thuộc dưới cái nón che gần hết mặt: "Trong nhà có lấy hoa thắp hương không ạ!?"... Ở xứ người chợt mắt cay cay như lại nhìn thấy mẹ cha trước bàn thờ ông bà… Rồi tuổi thơ lại trôi ngang trước mắt. Mỗi ngày Tuần lại thấy cô hàng hoa nhớ nếp chủ nhà lại treo mấy gói hoa trên tay nắm cửa cùng thẻ hương. Rồi cứ thế đi, tiền hương hoa thơm thảo đong bằng năm tháng.

Ai đó hồi nhỏ, Rằm Một hay được bà cho theo ra chợ Hàng Bè mua hoa gói về thắp hương. Chị hàng hoa dùng lá Bồ tát, một loại lá dong xanh mướt, thường trồng ven rào ven giếng để gói những bông hoa xinh xinh, thơm ngát. Bàn tay khẽ khàng ấp hai cái lá dong vào nhau, rồi thoăn thoắt nhặt những bông thơm đẹp. Tất cả vừa vặn một đĩa hoa con. Vài nếp gập là cái lá dong đã tạo thành một gói chóp vuông xinh xắn, cô rút cọng lạt trên quang gánh khéo léo vấn lại, rồi dùng một cọng lạt khác xâu vào cho người tiện xách gói hoa.

Một cô bé gái rất thích được xách gói hoa bà giao cho. Gói hoa cúng thanh sạch không được phép để cùng thức ăn. Hoa dâng ban thờ mà, tránh nhất là những gì uế tạp, xấu xa, tầm thường. Hẳn thế! Cậu chàng nhà ai Rằm Một lại nghiêm chỉnh ngồi chờ ở ban công. Cô hàng hoa Ngọc Hà đến thì thả cái rá buộc dây xuống, trong đó là đồng bạc chặn bằng hòn cuội, rồi kéo lên gói hoa cúng. Nghĩ lại cũng buồn cười vì thói cảnh vẻ. Chỉ là mẹ không muốn gói hoa dâng ban thờ phải đi qua dãy chuồng gà chuồng lợn thời bao cấp ở dưới nhà mà thôi.

 Hoa cúng Hà Nội là đặc trưng theo mùa. Mùa nào hoa nấy. Ngày trước bà vẫn dặn, quan trọng nhất là hoa phải tươi và có hương thơm. Các cụ xưa thường xem trọng hương thơm thanh nhã và giàu ý nghĩa mà trân trọng dâng cúng tổ tiên. Người cõi xa nhận tấm lòng của người nơi này qua mùi hương hoa. Cháu con ở đây vẫn nhớ lời ông bà dặn. Ngày Tết, dâng đĩa hoa lên ban thờ, vái bà mà đỏ hoe mắt, nhớ gói hoa bà giao cho cầm toòng teeng trên ngón tay thơ ấy.

Tôi có chị bạn, người Hà Nội, gốc phố Bát Đàn, giờ sống ở ven đô vì phố đã chật với người. Chị kể, nhà vẫn dâng hoa đĩa cúng Phật, cúng tổ tiên. Có hôm không lên phố mua kịp hoa gói thì chị cắt hoa ngoài vườn cũng đủ loại được một đĩa ngũ sắc. Nghe quá nhẹ nhàng mà thơm thảo.

Ở quê nhiều nơi thì vẫn nhiều vùng dâng hương hoa đĩa. Người ta cắm xốp bán vào những ngày Mùng. Chỉ những mẫu đơn, mào gà, thược dược, cúc, đôi khi cả hoa giấy nữa… toàn thứ dân dã. Giờ người ta cứ thích phải đắt tiền thì mới yên tâm hay sao ấy. Người quê thì đơn giản lắm, có khi chỉ một nhánh hoa cau dâng lên cũng thấy lòng thành ngan ngát. Không lẽ chỉ ở những nơi cũ kỹ quê cảnh người ta mới dễ mà lưu giữ những hồn cốt văn hiến hay sao?!

Hoa đĩa thắp hương vốn là một nét đẹp uyển nhã trong phong tục cúng lễ của người Hà Nội cũ. Mùng Một, ngày Rằm của những ngày  tháng xa xưa ấy, bàn thờ trong mỗi gia đình, nơi thờ Phật, vọng nhớ tổ tiên, ông bà cha mẹ đã khuất thường chỉ có bát hương, chén nước và một đĩa hoa.

Dâng hương cần mỗi lòng lành. Người Hà Nội cũ ưa dâng hoa gói thắp hương Phật, thắp hương ông bà mà ít cắm lọ hoa. Bảo là do nghèo cũng được. Nhưng có ai dọn lọ hoa bàn thờ và thử ngửi mùi nước cắm hoa kinh khủng ấy không? Đáng nghĩ chứ nhỉ?

Nếu các nhà sáng chế nước hoa tài danh nổi tiếng thế giới được khám phá những lớp hương trong những gói hoa qua đủ bốn mùa ấy, hẳn sẽ có nhiều gợi tưởng để thiết kế được những mùi mới, làm nao lòng những tín đồ của mùi hương.

Việc lựa chọn hoa cúng có những niêm luật chẳng thành văn nhưng rất sâu xa mà giờ đây chỉ còn rất ít các bà các cô có nghề hàng hoa thuở ấy là còn giữ được. Hoa được lựa chọn phải đáp ứng đủ các tiêu chí: đẹp, bền, thơm, sắc và thanh khiết. Tuyệt đối không dung nạp thêm các loại hoa dại hay các loại hoa có sự tích không tốt như hoa phù dung, hoa nhài hoặc tên gọi không hay như hoa dâm bụt, hoặc hoa được trồng nhiều ở đền chùa để các vong linh trú ngụ như hoa đại... Hoa cúng thơm cho tới lúc úa khô hết chỉ việc rời đĩa hoa đi, không lúc nào gây nên mùi khó chịu trên ban thờ. Ấy là chạm tới ngưỡng thoát tục.

Trên một đĩa hoa cúng bắt buộc phải có một vài loại hoa lấy hương tùy theo mùa. Hoa Hoàng lan cánh thon dài xoăn cong như lưu hương nồng, vàng hoặc vàng ánh xanh, chỉ có từ tháng 4 đến mùa Thu, tháng 10 Âm lịch. Hoa ngọc lan cánh trắng thon nuột, mùi hương nhẹ nhàng kín đáo hơn hoàng lan. Ngọc lan có hai loại màu trắng và vàng. Giống ngọc lan vàng giờ ôi chao là hiếm. 100 cây may dễ có một cây. Hai loài hoa lan này đặc biệt được người Hà Nội yêu chuộng.

Và Tết ra đến hết tháng Ba là hương thơm tinh khôi hoa bưởi. Ấy là mùi thơm xác tín của mùa xuân. Hoa ngâu vàng nhỏ li ti, mỹ hương mỹ cốt cách. Phải chăng hoa chỉ nở vào tháng Bảy tháng Tám Âm lịch, mùa mưa ngâu, mà gọi hoa ngâu?! Hoa Thiên lý cũng chỉ thấy vào Thu. Thiên lý từng chùm màu xanh ánh vàng, thơm mộc mạc như cô thôn nữ xưa thắt lưng xanh màu hoa Lý. Có lẽ thiên lý là loài ngát đẹp nhất trong đĩa hoa. Hoa móng rồng thì quý hiếm quá. Chắc chỉ sau hoa trứng gà. Hoa xòe như giẻ quạt và nở từ tháng Tư đến tháng Mười một Âm.

Hoa Nguyệt quế có lá giống lá ngâu nhưng hoa màu trắng nhỏ gần giống hoa cam. Nguyệt quế bền và thơm, nở quanh năm. Nhưng hình như xưa chưa thấy nguyệt quế, chỉ thời sau này mới được dùng thì phải. Còn hoa sói thì nở quanh năm, nên trên đĩa hoa cúng gần như lúc nào cũng góp hương sắc.

Rồi thì kể thêm những loài hoa góp sắc góp hương cho đĩa hoa gói. Này là quanh năm hoa hồng hoa cúc. Này là mẫu đơn, trắng  vàng cam đỏ bốn mùa. Này là hoa láng trắng, thơm ngọt nở suốt tứ thời. Này là hoa dành dành trắng càng nở càng thơm càng ngả vàng, đến khi tàn khô rồi vẫn chẳng dứt hương…

Bao nhiêu nếp cũ đã phai nhạt hết. May mà thưa thớt Rằm Một đầu chợ cửa chùa vẫn còn đôi bà đôi chị hoa gói lá dong. Ấy hẳn là đàn bà con gái làng hoa Ngọc Hà, Đại Yên. Đàn ông con trai Hà Nội ngày ấy vẫn đồn rằng đàn bà con gái đất hoa ấy cứ thơm tới từng giọt mồ hôi cuối ngày. Ai thì không, chứ tôi tin. Gánh hàng hoa không nặng nhưng nhịp bước với dáng thân người nữ uyển chuyển sóng sánh nết hương hoa. Mùi hương của nết na tần tảo vẫn thơm mãi ấy thôi.

Tuổi thơ cô bé gái xưa nào gửi trong cổng làng Đại Yên nhỉ? Nơi có ngôi nhà của ông ngoại, những mảnh ruộng bốn mùa ngập tràn hoa. Mẹ thả cho con gái chạy đi chơi, chỉ dặn không được ra khỏi cổng làng. Con gái ngoan vâng lời, chạy đùa nghịch phá làng phá xóm, nhưng kiểu gì cũng không lạc ra khỏi vùng đất của hoa…

Thế mà phố bao lâu rồi thưa hẳn dáng người Rằm, Một gánh hoa ấy nhỉ?

…

Gần đây người Hà Nội lại dâng ban thờ những đĩa hoa, mẹt hoa trình bày khéo hơn xưa. Đó là những đĩa hoa được lựa chọn tuân theo số của nhà Phật. Một bông sen hồng hay trắng biểu thị cho Chân Như "thiên thượng thiên hạ, duy ngã độc tôn. Ba bông sen là ba kiếp Quá Khứ - Hiện Tại - Tương Lai. Bốn bông là Tứ diệu đế. Năm bông là Ngũ Giới. Sáu bông là Lục Thức, Lục Trần, Lục Dục. Tám bông là Bát Chính Đạo. Chín bông là vũ trụ bao la nhưng vẫn trong bàn tay của Phật.

Tuỳ từng loại hoa, số lượng hoa, nghệ nhân hoa sẽ sắp đặt một Mạn đà la mang hình ảnh của vũ trụ. Vòng tròn đó chính là Chân Như kim cương bất biến, tượng trưng cho tấm lòng chân thành của con người với chư Phật, tổ tiên. Nghệ nhân hoa thời đại 4.0 chụp những “sét lễ” và “sét hoa đĩa” để khách hàng lựa chọn. Tất cả những loại hoa được dâng đều là những loại hoa truyền thống của Hà Nội. Người yêu nét đẹp xưa chỉ hy vọng sẽ được nối dài thêm bởi những người yêu hoa, yêu nếp xưa Hà Nội.  Hoa gói vốn là một nét văn hóa thanh nhã của người Hà Nội một thời đã mai một ít nhiều. Nay, đâu đó bắt đầu thấy lác đác trở lại, âu cũng là chuyện rất đáng vui!

Gói hoa cúng vốn rất bình dị, dân dã với giá cũng rất bình dân. Có điều nhiều "gánh hàng hoa mới" chưa chắc đã hiểu hết được nét đẹp này. Và đã xuất hiện một số ai đó mượn gói hoa để kiếm tiền bằng nhiều cách trái đạo như trộn thêm các loại hoa không đúng thức mà nâng giá gói hoa cúng lên. Ừ thì cũng một vài đồng bạc, chỉ mong người hiểu và làm đúng để gìn giữ được nếp văn hóa sống đáng trân trọng này của người Hà Nội.

Người làng hoa Ngọc Hà, Đại Yên vẫn còn! Những gánh hàng hoa vẫn sẵn lòng quay về phố! Tết đang về trước ngõ. Chỉ mong văn hiến đừng đi!

Nguồn: Báo CAND